کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران اثر جلال آل احمد

معرفی کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران

کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران نوشته‌ی جلال آل احمد به بررسی مفهوم روشن فکری، پایگاه‌های طبقاتی آن در ایران و بررسی عملکرد روشنفکران ایرانی پرداخته است.

در خدمت و خیانت روشنفکران کتابی از جلال آل احمد است که در سال 1343 خورشیدی نوشته شد و نخستین بار در سال 1358 خورشیدی منتشر گردید. جلال آل احمد در این کتاب به ذکر مصادیق روشنفکری از لحاظ خودش پرداخته.

وی در این راستا، ابتدا پیامبران را در سرلوحه لیست روشنفکران قرار می‌دهد و در مراتب بعدی، از کسانی همچون سیاوش، شخصیت اساطیری ایران که خونش بی‌گناه ریخته شد، گئومات، زرتشت، مانی، مزدک، بزرگمهر و خاندان برمکی نام می‌برد و بعد در دوره اسلامی هم به شخصیت‌هایی مثل فردوسی، ابوریحان بیرونی، ابوعلی سینا، ناصر خسرو، خیام، حسن صباح و مولوی اشاره می‌کند و این لیست را ادامه می‌دهد تا برسد به سید جمال اسدآبادی، قائم مقام فراهانی و میرزا تقی خان امیرکبیر.

البته آل احمد افرادی مثل سعدی، عنصری، فرخی و قاآنی را هم مستعد روشنفکر شدن می‌داند، ولی معتقد است که آن‌ها از برخی از صفات لازم برخوردار نبوده‌اند و در نتیجه، نمی‌توانند در لیست مربوطه جایی داشته باشند. در این لیست، اسامی شخصیت‌های غیر ایرانی مثل ژان پل سارتر، برتراند راسل، آندره ژید، آنتونیو گرامشی و ریمون آرون هم دیده می‌شود. علاوه بر این، شخصیت‌هایی مثل ملک‌المتکلمین، کسروی، ملک‌الشعرای بهار، دهخدا، دکتر مصدق، نیما و خلیل ملکی هم در لیست روشنفکران ایرانی جلال آل احمد قرار دارند.

آل احمد در این کتاب به نقل سخنرانی از خمینی در سال 1343 پرداخته است و پس از اشاره به این موضوع که هرگاه روشنفکر و روحانی همراه هم بوده‌اند به پیروزی دست یافته‌اند، انگیزهٔ اصلی نوشتن کتاب را ادای دین به خونی که در 15 خرداد 1342 از مردم تهران ریخته شد دانسته است. به‌ گفتهٔ حسین شیخ رضایی، در خدمت و خیانت روشنفکران پس از سه مقاله دیگر و غرب‌زدگی، سومین کتاب نظری آل احمد می‌باشد که از دو اثر پیشین مفصل‌تر است.

در بخشی از کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران می‌خوانیم:

اکنون باید دید که روشنفکر ایرانی کجاست؟ هم به این معنی عوامانه که کجای کار است و هم به این معنی دیگر که کجا زندگی می‌کند؟ و برای این که به این دو سؤال پاسخی داشته باشیم، نخست باید دید که روشنفکر به طور کلی در دنیای امروز کجا است؟ و چه می‌کند؟ یا بهتر است گفته باشم با او چه می‌کنند؟ و برای این همه که به ترتیب خواهد آمد به توضیح یکی دو نکته فرعی احتیاج هست.

نخست اینکه بهتر بود به جای روشنفکر ایرانی می‌گذاشتیم روشنفکر فارسی زبان. چون دو مشخصه‌ی اصلی روشنفکری که انسان‌ دوستی باشد و آزاداندیشی، اجازه نمی‌دهد که روشنفکر را در هر کجای عالم که باشد محدود به مرز و سامانی کرد یا به تبعیت از ملت پرستی غالی [غلو‌آمیز] و دربسته‌ای واداشت که از مشخصات یک شهرنشینی تازه به دوران رسیده است. و روشنفکر ایرانی از آذربایجان هم هست با زبان مادری ترکی؛ از کردستان هم هست با زبان مادری کردی؛ از خوزستان هم هست با زبان مادری عربی.

اما چون سیاست‌ دولت‌ها و حکومت‌های ایرانی از صدر مشروطه به این سمت بر ایجاد و اعمال نوعی وحدت ملی است – که انقلاب مشروطه‌ را نوعی به وجود آورنده‌ی مفاهیم ملت و ملیت دانسته‌اند – در تمام این مدت چه کوشش‌ها شده است برای یکدست کردن زبان و آداب مردم نواحی مختلف مملکت. و از این راه در عین حال که چه سودها برخاسته، چه زیان‌ها نیز بار آمده که در صفحات آینده به مورد یکی از آن‌ها که اخراج زبان‌ ترکی است از حوزه‌ی مدارس و فرهنگ اشاره خواهم کرد.

فهرست مطالب کتاب

1: «روشنگر» چیست؟ کیست؟
2: روشنفکر خودی است یا بیگانه؟
3: زادگاه روشنفکری
4: روشنفکران سنتی: نظامیان و روحانیان
5: روشنفکر ایرانی کجاست؟
6: نمونه‌های اخیر روشنفکری
7: روشنفکر و امروزه روز