کتاب تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام اثر دکتر علی اصغر حلبی

درباره کتاب تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام

آن چه در اين كتاب به عنوان تاريخ علم كلام در ايران و جهان اسلام آمده ياداشت‌ها و بحث‌هايى است كه مؤلف براى فهميدن و فهماندن كتاب باب الحادى عشر نوشته‌ى علامه حلى در سال 728ق در ضمن تدريس چندين ساله وى انجام داده است.

كتاب تاریخ علم کلام از 9 فصل مهم تشكيل شده است.

1. كلياتى در تعريف علم كلام و فلسفه و افتراق اين دو، موضوع، وجه تسميه و موافقان و مخالفان اين علم سخن گفته شده است. در بخشى از اين فصل، آغاز علم كلام واين كه از چه زمانى استدلال عقلى در اصول عقائد اسلامى را، كلام ناميدند و همچنين از چند تن از بزرگان اين فن در اوايل قرن 4ق، همچون ابوالحسن على بن اسمعيل اشعرى كه اين شيوه استدلال را، كلام ناميدند، سخن به ميان آمده است. آمده است كه متكلمان در آغاز معتزلى بودند و در برابر آنان اهل سنت وحديث قرار داشتند؛ بدين معنى كه متكلم كسى بود كه در مسائل مربوط به توحيد و صفات و كلام خدا، و خلق افعال و جز آن استدلال عقلى مى‌كرد و اگر هم به نقل استناد مى‌كرد، از راه استدلال عقلى و منطقى بود، در صورتى كه اهل سنت و حديث جز به نقل و حديث استناد نمى‌كردند، و در آن مساله‌اى كه براى آن آيه و حديثى نبود سكوت را ترجيح مى‌دادند.
2. درباره نخستين فرقه‌هاى كلام اسلامى چون قدريه، جبريه و صفاتيه بحث مى‌كند؛ اما قدريه داراى سه عقيده عمده مى‌باشد:

   الف- اختيار انسان.

   ب- حقيقت ايمان.

   ج- قول به صفات ذاتى.

   و جبريه نيز داراى سه عقيده عمده هستند:

   الف- مجبور بودن انسان.

   ب- نفى صفات حامل تشبيه.

   ج- امتناع رويت خداوند.

   صفاتيه داراى دو عقيده عمده هستند:

   الف- اثبات صفات الهى بنابر مدلول ظاهرى.

   ب- قضا و قدر كه منظورشان نفى قدرت و اراده از بنده است.

3. مهمترين انديشه‌هاى معتزلى كه تحت اين سه عنوان مى‌باشد، نام برده است: توحيد، عدل، وعد و وعيد، أمر به معروف و نهى از منكر، و منزلت ميان دو منزلت كه منظور از مورد آخرى مرتكبين كبائر است كه به نظر آنان نه مومنند و نه كافر، بلكه فاسقند.
4. از مذهب اشاعره، اصول و تاريخ و مسائل عمده اين مذهب بحث مى‌كند و مسائل عمده‌اى كه اشعرى به آن معتقدند در 4 موضوع است.

   الف- در ذات وصفات الهى، كه قائل به عينيت اين دو هستند.

   ب- اشعرى به نوعى از جبر لطيف اعتقاد دارد كه به نظريه كسب مشهور است.

   ج- في مبدأ سببيت؛ بدين معنى كه اشعرى هر گونه علاقه ميان سبب مباشر و مسبب را انكار كرده مى‌گويد: سبب حقيقى براى هر چه كه حادث مى‌گردد، نه نظام مقرر و نه قوانين طبيعى است، بلكه سبب حقيقى آن خداى تعالى است.

   د- سمع و عقل؛ كه منظور از آن در نزد اشعرى حكم قرار ندادن عقل در بيان خير و شر، عدل الهى، صلاح و اصلح، و ثواب و عقاب است.

5. شامل فرقه‌هاى نخستين كلامى سياسى است. اين فرق خوارج، مرجئه، شيعه، و اسماعيليه مى‌باشند.

   خوارج داراى انديشه‌هاى سياسى خاصى چون:

   الف- خلافت بايد به انتخاب آزاد مردم باشد.

   ب- لازم نيست كه خليفه حتما از قريش باشد.

   ج- واجب است كه خليفه به امر خدا خاضع باشد ودر حكم خدا تحكيم را نپذيرد وگرنه عزلش واجب مى‌شود.

   د- زن و مرد در بر عهده گرفتن خلافت يكسان هستند.

   مرجئه كه دشمن خوارج مى‌باشند، اعتقادشان از سه ويژه‌گى عمده نشأت گرفته است:

   الف- سكوت وتسليم.

   ب- آسان گيرى.

   ج- بى اعتنايى به سياست.

   در كتاب تاریخ علم کلام از سه فرقه شيعه كه شامل، اماميه، زيديه، و غلات مى‌شوند؛ و همچنين از تاريخ سياسى شيعه، مختار ثقفى، عباسيان، اولجايتو و مذهب شيعه، و نقش صفويان مطالبى مطرح شده است. اسماعيليه نيز فرقه‌اى از شيعه‌اند كه امامت را بعد از امام صادق(ع)، حق پسر بزرگ او اسماعيل مى‌دانند.

6. كتاب مربوط به اعجاز قرآن و مسائل پيرامون آن مى‌باشد؛ مانند اين كه آيا فصاحت قرآن نيز در حد معجزه مى‌باشد يا اين كه معجزه بودن قرآن در اين حد است كه كسى نمى‌تواند مانند آن را بياورد، نه اين كه فصاحت قرآن هم مورد عجز مردم باشد.
7. در بيان اين است كه آيا قرآن كه كلام الهى است، مخلوق است يا قديم، كه اين بحث از جمله مسائل اختلافى اشعرى، كه قائل به قديم بودن صفات الهى از جمله قرآن، كه كلام خدا است، با مذهب معتزلى كه قائل به عينيت صفات و كلام خدا با ذاتش هستند، مى‌باشد.
8. شرح حال زندگى متكلمان بزرگ اسلامى كه در ساختن انديشه‌ها و مذاهب كلامى مسلمانان به نحوى تاثير داشتند و آثار حدود 60 تن از آنان مى‌پردازد. از ميان اين بزرگان به علامه حلى مى‌توان اشاره كرد كه مؤلف، اين كتاب را براى فهماندن كتاب باب الحادى عشر علامه حلى نوشته است. علامه حلى تنها عالم اسلامى است كه در تاريخ اسلام به لقب “آیت‌الله” مشهور شده است. در عهد سلطنت سلطان محمد اوليجو، پنجمين ايلخان مغول، به سلطانيه رفت و نزد وى تقرب يافت. اوليجو در آغاز به دين مسيحيت علاقه داشت، بعدا مذهب تسنن را اختيار نمود؛ ولى بر اثر مباحثات علمى علامه با علماى سنت در حضور خان مذكور و تفوق او در بحث و روشنى دلايل او، سرانجام به مذهب شيعه در آمد، و براى نخستين بار اين مذهب، كيش رسمى مردم ايران گشت، و نام حضرت على در سكه‌ها به عنوان “على ولى الله” زده شد.
9. فصل آخر كتاب تاريخ علم كلام، بحثى است در كلام مسيحى؛ كه منظور از علم كلام را در فرهنگ مسيحيان، عبارت از بررسى خدا و بررسى انسان و جهان در ارتباط با خدا مى‌شمرد و پيرامون كلام يهود و اسلام، تقابلى را مطرح مى‌كند. پايان كتاب تاریخ علم کلام برخى از تصحيحات و استدراكات درباره‌ى متن را مطرح شده است

چاپ اول كتاب تاریخ علم کلام توسط انتشارات اساطير در سال 1373ش و چاپ دوم آن در سال 1376ش در ميدان فردوسى، اول ايرانشهر انجام يافته است. اين مجلد داراى يك جلد، در قطع وزيرى و جلد مقوايى مى‌باشد.