کتاب ارزیابی شتاب زده اثر جلال آل احمد

درباره کتاب ارزیابی شتاب زده اثر جلال آل احمد

کتاب ارزیابی شتاب زده مجموعه‌ای از 18 مقالۀ جلال آل احمد، در نقد ادب، اجتماع، هنر و سیاست دهه چهل شمسی است.

به طور مثال او در مقالهٔ «مهرگان در مشهد اردهال» مراسم را آن‌گونه که خود از نزدیک شاهد بوده است تعریف می‌کند و خوانندگان را با طبیعت، ویژگی‌های اقلیمی و منابع مختلف کشور آشنا می‌سازد و دربارۀ خلق و خو، آداب و رسوم و هنرهای دستی مردم هر منطقه به ما اطلاعاتی می‌دهد.

ارزیابی شتاب زده که می‌توان آن را به راستی نماد روشنفکری ایران در این دهۀ حساس و مهم 40 خواند، با همۀ ویژگی‌ها و خصایلی که از ذهنیت ایرانی در آثار و اندیشه‌های روشنفکران این دوره بازتاب یافت، از توسعه‌گرایی تا نقد توسعه، از چرخش به سمت غرب تا نقد آن تحت عنوان غرب‌زدگی، از توجه به آثار ادبی و هنری غربی به ویژه فرانسوی تا کوشش برای نوعی از بومی‌گرایی و در نهایت بازگشت به خویشتنی که جنبۀ سلبی‌اش بر جنبۀ ایجابی‌اش غلبه داشت و اگرچه می‌دانست چه نمی‌خواهد، اما تصور دقیق و تاریخ‌مند و روشنی از آنچه می‌خواست نداشت.

یکی از ویژگی‌های روشنفکری در این دهه خصلت ادبی و هنری آن است، توجه به فلسفه غرب و اندیشه‌های فلسفی جدید در میان روشنفکران ایرانی بسیار محدود بود و این مورد را به وضوح در آل احمد به عنوان شاخص‌ترین روشنفکر این دهه می‌توان دید. این نکته کمتر مورد توجه کسانی که به تاریخ روشنفکری ایران پرداخته‌اند، قرار گرفته است.

حال آنکه عموماً با این فرض اساسی موافق هستیم که فلسفه به معنای عام به عنوان مبنا و بنیاد سایر علوم و معارف اساس و جان‌مایۀ فرهنگ است و دست کم این نکته در مورد فرهنگ غربی صادق است و احتمالاً این نکته‌ای نبوده که از نگاه کسانی چون آل احمد پنهان باشد و از این رو می‌توان پرسید چرا روشنفکری ایرانی در دهه 1340 و آل احمد به طور خاص از فلسفه غفلت ورزید؟

کتاب ارزیابی شتاب زده، تبلوریست از اندیشه ها و تفکر جلال آل احمد

ارزیابی شتاب زده مجموعه شامل 18 مقاله از جلال آل احمد در سال 1343 به چاپ رسیده است. در این کتاب، جلال آل احمد به نقد و بررسی تعدادی از مقالات نوشته شده درباره ایران می‌پردازد، البته همه 18 مقاله این‌چنین نیست. شما در این مجموعه با خصلت ادبی و هنری آل احمد آشنا می‌شوید و به نگاه او نسبت به سیاست و اجتماع پی می‌برید.

 مجموعه فوق را می‌توان چکیده افکار نویسنده درباره مسائل مخختلف دانست. به نظر می‌رسد که این کتاب بیش از آن‌که ارزیابی شتاب‌زده دیگران باشد، ارزیابی خود جلال به شمار می‌رود. به عبارت بهتر به اسم ارزیابی دیگران، خودش را ارزیابی می‌کند.

این یادداشت‌ها و مقالات ماهیتی پراکنده دارند به عنوان مثال یکی از آن‌ها به نقد یک نمایشنامه اختصاص داده شده و دیگری سفرنامه‌ای مختصر به شهر یزد است. علاوه بر این، در کتاب ارزیابی شتاب زده، جلال به مسائل فلسفی نیز می‌پردازد. برخی بر این اعتقادند که نگاه این روشنفکر به فلسفه، نگاهی صحیح و عمیق نیست.

شناخته شده ترین مقاله این مجموعه پیرمرد چشم ما بود نام دارد که نویسنده آن را در رثای نیما یوشیج نوشته است. بسیاری از منتقدان این اثر را یکی از تاثیرگذارترین و جذاب‌ترین سوگنامه‌های ادبیات معاصر ایران می‌دانند. مقاله فوق آن‌چنان تاثیرگذار بود که همسر نیما با آل احمد و سیمین دانشور خواست تا کمک کنند آثار باقی‌مانده نیما یوشیج چاپ شود.

نثر کتاب ارزیابی شتاب زده، ساده و روان است و در آن اصطلاحات سخت و پیچیده کمی وجود دارد. نویسنده در این مقالات زبان صریح و تندی دارد و تلاش می‌کند که با صداقت تمام آن‌چه را که در ذهن دارد بر قلم خود جاری سازد.

بخشی از کتاب ارزیابی شتاب زده

بار اول که پیرمرد را دیدم. در کنگره نویسندگانی بود که خانه «وکس» در تهران علم کرده بود؛ تیرماه ۱۳۲۵. زبر و زرنگ می آمد و می رفت. دیگر شعرا کاری به کار او نداشتند. من هم که شاعر نبودم و علاوه برآن جوانکی بودم و توی جماعت بُرخورده بودم.

شبی که نوبت شعرخواندن او بود –یادم است – برق خاموش شد و روی میز خطابه شمعی نهادند و او در محیطی عهدبوقی «آی آدمها»يش را خواند. سربزرگ و تاسش برق می زد و گودی چشمها و دهان عمیق شده بود و خودش ریزه تر می نمود

و تعجب می کردی که اين فریاد از کجای او درمی آید؟… بعد اولین مطلبی که درباره اش دانستم همان مختصری بود که به عنوان شرح حال در مجموعه کنگره چاپ زد. مجله موسیقی و آن کارهای اوایل را پس از این بود که دنبال کردم و یافتم.

بعد که به دفتر مجله مردم رفت و آمدی پیدا کرد با هم آشنا شدیم. به همان فرزی می آمد و شعرش را می داد و یک چایی می‌خورد و می رفت. با پیرمرد اول سلام و علیکی می کردم – به معرفی احسان طبری – و بعد کم کم جسارتی یافتم و از پادشاه فتح قسمتهایی را زدم که طبری هم موافق بود و چاپش که کردیم. بدجوری قرقر پیرمرد درآمد؛ ولی همانچه از پادشاه فتح درآمد حسابی باعث دردسر شد.

نخستین منظومه نسبتا بلند و پیچیده اش بود و آقا معلمهای حزبی – که سال دیگر باید همکارشان می شدم – نمیفهمیدند «در تمام طول شب. کاین سیاه سالخورد – انبوه – دندانهاش می ریزد.»یعنی «وقتی ستاره ها یک یک از روشنایی افتادند.» و این بود که مرا دوره کردند که چرا؟ و آخر ما را معلم ادبیات می گویند و از این حرفها… عاقبت جلسه کردیم و درسه نشست -پس از حرف و سخنهای فراوان -حالی همدیگر کردیم که شعر نیما را فقط باید درست خواند و برای این کار نقطه گذاری جدید او را باید رعایت کرد و دانست که چه جوری افاعیل عروضی را می شکند و تقارن مصرعها را ندیده می گیرد.

فهرست کتاب ارزیابی شتاب زده

سرکۀ «نقد» یا حلوای تاریخ؟
مقدمه‌ای که درخور قدر بلند شاعر نبود
کتابی در سیاست و دفتر شعری در ذم
نیما دیگر شعر نخواهد گفت
پیرمرد چشم ما بود
چند نکته دربارۀ مشخصات کلی ادبیات معاصر
یک گفتگوی دراز
آینده گذشته حال
پژوهش‌های اجتماعی
مقاله‌ها
نثر
داستان‌ها
داستایوسکی و نیهیلیسم و عاقبتش
یادداشت دربارۀ نمایشنامۀ «گلدان»
ستایش «خجسته» از دریا و نفرینش به «آهن»
وینچنزو بیانکینی طبیب- نقاش
دریچه‌ای به وحشت
به محصص و برای دیوار
سفری به شهر بادگیرها
گزارش هفتمین کنگرۀ مردم‌شناسی
نگاهی به «طرز عمل مذهب در جامعۀ ایران»
مهرگان در مشهد اردهال
مهاتما گاندی
چند کلمه با مشاطه‌ها
مصاحبه‌ای کوتاه